Sinan'ın Edebiyat Dünyasına Hosgeldiniz

Arapça Kelimelerin Vezni

Arapça bir kelimenin asli harflerinin yerine sırasıyla ف / ع / ل harfleri getirilip zaid harfler aynen korunur. Ortaya çıkan kalıp, kelimenin veznidir.

Kelimelerin Veznini Bulmak

جَهل / cehl “bilmeme, cahillik” kelimesi örnek olursa:

Zaid harfin olmadığı bu kelimede asli harflerin yerine ف / ع / ل harflerini getirip, kelimenin harekesiyle okursak, فَعل / fa’l çıkar karşımıza. Cehl kelimesinin vezni fa’l dir.

جاهِل / câhil kelimesi için aynı yöntemi kullanarak فاعِل / fâ’il kalıbını buluruz.

ضَرَر / zarar = فَعَل / fa’âl

دُخول / duhul = فُعول / fu’ûl

صَرف / sarf = فَعل / fa’l

Harflerine Göre Arapça Kelimeler

Arapça kelimeler asli harflerinin niteliklerine göre sahih ve mu’tell olmak üzere iki guruba ayrılır.

ى و ا harflerine illet harfleri denir.

Bu harflerden 1 veya 2 tanesi asli harfler içinde yer alırsa, böyle kelimelere mu’tell kelimeler denir.

İllet harfleri, kelime yapım sürecinde başka harflere dönüşür veya düşer. Dönüştükleri harfler yine illet harflerindendir.

Örnek: وزن vezn kelimesindeki و / vav illet harflerindendir. Bu kökten yeni bir kelime türetirken و ye / ى ye dönüşür: موزان / mivzan olması gereken kelime mîzân / ميزانşeklini alır.  

سيل / seyl kökünde ye / ى illet harfidir. Bu kökten türetilen اساله / isale kelimesinde ye /ى  düşmüştür.

Sahih kelimeler üç kısımdır: sâlim, mehmûz, muzâ’af.

Mu’tell kelimeler dört kısımdır: misâl, ecvef, nâkıs, lefîf.

Asli harfler niteliklerine göre yedi kısma ayrılır, buna aksâm-ı seb’a denir.

1-      Sâlim / سالم : Asli harflerinden biri ا elif, و vav, ى ye, ء hamze olmayan veya içinde aynı cinsten iki harf bulunmayan kelimelere sâlim denir.

حلم / hilm = yumuşaklık, ağırbaşlılık

ضرب / darb = vurma, vuruş

ظلم / zulm = haksızlık, eziyet

لطف / lutf = lütuf

صبر / sabr = sabır

2-      Mehmûz / مهموز: Asli harflerinden biri ء hamze olan kelimelere mehmûz denir.

أدب / edep = edep

أمر / emr = iş, buyruk

أكل / ekl = yeme

رأى / re’y = görüş

جزء / cüz’ = parça

3-      Muzâ’af  / مضاعف: Asli harflerinden son ikisi aynı olan kelimelere muzâ’af denir.

سبب / sebeb

قرار / karar

عدد / aded

سرور / sürûr

رد / redd

4-      Misâl /  مثل: Asli harflerinden ikisi و vav veya ى ye olan kelimelere misâl denir.

وعظ / va’z = nasihat

وقوع / vuku = olma, oluş

يسر / yüsr = kolaylık

يمن / yümn = bereket

يقين / yakîn = şüphesiz bilme

5-      Ecvef / اجوف: Asli ikinci harfi و vav veya ى ye olan kelimelere ecvef denir.

قول / kavl = söz

سوق / sevk

سير / seyr

بيع / bey’ = satma, satış

6-      Nâkıs / ناقص: Asli harflerinden üçüncüsü illet harflerinden biri olan kelimelere nâkıs denir.

سهو / sehv = yanılma

شقاوت / şakavet = eşkıyalık

سعى / sa’y = çalışma

7-      Lefif / لفيف: Asli harflerinden ikisi illet olan kelimelere lefif denir.

ولايت / velayet = veli olmak, velilik

وفا / vefa = sözünde durma

وقايه / vikaye = koruma

طى / tayy = çıkarma

Arapça İsimler ve Çokluk

Üç asli harften oluşan köklere sülasi, dört asli harften oluşan köklere rubai, beş asli harften oluşanlara humasi denir.

İsim,

Varlıkları gösteren kelimelerdir. Cins ve özel isim olmak üzere iki guruba ayrılırlar.

Masdar,

Hareket, oluş, kılış bildiren kelimelerdir. Mücerred, mimli, mezidünfih ve mec’ûl olmak üzere dört guruba ayrılırlar.

İsm-i fâ’il,

Masdarı yapanı ifade eden kelimelere verilen addır: yazıcı, kırıcı, yazan, yazar gibi…

İsm-i mef’ûl,

Masdara maruz kalanı ifade eden kelimelerdir: kırılmış, kırık, yazılmış, kırık gibi…

İsm-i tafdil,

Sıfatlarda derece açısından daha üstün olma durumunu gösteren kelimelerdir. Daha güzel, en büyük gibi…

İsm-i tasgir,

Küçültme kategorisidir. +cık, +cik, +cığaz, +ciğez ekleriyle yapılan kelimeler gibi…

İsm-i mekân,

Masdarla ifade edilenin gerçekleştiği yeri bildiren kelimelerdir. Derslik, kömürlük, çalışma yeri gibi…

Mübalağa-i fa’il,

Masdarla ifade edilenin özne tarafından fazlaca yapıldığını anlatan kelimelerdir. Çok konuşan, çok gezen, kırılgan, pişeğen gibi…

İsm-i mensub,

Nispet ifade eden kelimelerdir. Kelime sonuna nispet eki getirilmek suretiyle yapılır. İstanbullu, demirden, mektupçu gibi…

İsimlerin Vezinleri

İsim teşkilinde kullanılan bazı kalıplar:

Fa’l / فَعْل

شمس / şems, ثور / sevr (öküz), جوز / cevz, لحم / lahm (et), زرع / zer’ (ekin).

Fi’l / فِعْل

بٔر / bi’r (kuyu), ذٔب / zi’b (kurt), رجل / ricl (ayak)

Fu’l / فُعْل

فلك / fülk (gemi), قفل / kufl (kilit), نقل / nukl (meze)

Fa’al / فَعَلْ

قلم / kalem, قمر / kamer, جبل / cebel (dağ), ثمر / semer (meyve)

Fa’lel / فَعْلَلْ

خردل / hardal, ثعلب / sa’leb (tilki), صرصر / sarsar (fırtına)

Fu’lul / فُعْلُلْ   

بلبل / bülbül, فستق / fustuk, فندق / funduk, هدهد/ hüdhüd (ibibik kuşu)

Arapça İsimlerde Çokluk

İkilik (tesniye)

Arapça kelime yapımında tesniye +eyn ( ين ) ve +an ( ان ) ekleriyle yapılır.

طرف / taraf / طرفين / tarafeyn (iki taraf)

دولت / devlet / دولتين / devleteyn (iki devlet)

ليله / leyle / ليلتين / leyleteyn (iki gece)

Tesniye yapımında kullanılan +an eki Osmanlı Türkçesinde çok az kullanılmıştır.

Çokluk (cem)

Arapçada çokluk, eklemeli ve bükünlü olmak üzere iki guruba ayrılır.

Eklemeli çokluklar sâlim çokluk (cem’-i sâlim) adını alır. +în ( ين ), +ûn ( ون ) eklerimüzekker (eril), +ât ( ات ), eki ise müennes (dişil) çoklular yapar.

Bükünlü çokluklar mükesser çokluk (cem’-i mükesser) adını alır. İsmin asli harflerine çeşitli zaid harflerin ilave edilip belli vezinlere konulmasıyla elde edilir.

Örnekler:

Felek / فلك / eflak / افلاك (gökler) vezni: ef’al / افعل

Kasr (köşk) / قصر / kusûr / قصور (köşkler) vezni: fu’ul / فعول